opinie: Ecosystemen

Door Jeff Sybesma
Vandaag, 5 juni, is het Wereldmilieudag. Het milieuprogramma van de Verenigde Naties (UNEP) vraagt jaarlijks aandacht voor een bepaald milieuthema. Dit jaar is dat ecosystemen.
Wat is een ecosysteem? Een ecosysteem is een min of meer afgescheiden samenleving van organismen (planten, dieren en micro-organismen) binnen een bepaalde leefomgeving en waar een uitwisseling van materie en energie tussen de organismen onderling en tussen het leven en de niet-levende omgeving als bodem, water en lucht, plaatsvindt.
Er zijn allerlei soorten ecosystemen. Als voorbeeld wordt vaak de oerwouden genoemd of dichter bij huis, de koraalriffen. Bij oerwouden denken we aan ondoordringbare vegetatie. Bomen, struiken, grassen en slingerplanten die tezamen een dichte massa vormen waarin allerlei (enge) dieren leven. Het bekendste en grootste oerwoud is het Amazonewoud in Brazilië waarvan we ook weten dat die dreigt te verdwijnen door een ongecontroleerde kaalkap van de bomen voor het hout en om ruimte te maken voor intensieve veeteelt en landbouw. En als er niet gekapt wordt, dan zijn het wel de bewust aangestoken branden voor hetzelfde doel, die het originele oerwoud in rap tempo doet verdwijnen. Een snelle internetzoekactie levert trieste verhalen op dat door de ontbossing van de Amazone tegelijkertijd meer dan zeshonderd diersoorten die in de Amazone leven met uitsterven worden bedreigd. Deze kwetsbare groepen dreigen niet alleen hun leefgebied te verliezen, maar ook voorgoed van de aardbodem te verdwijnen. De waarheid gebiedt wel te vermelden dat naast het Amazonewoud ook in andere delen van de wereld hetzelfde gebeurt. 2019 Was bijvoorbeeld qua bosbranden een uitzonderlijk jaar omdat er op veel verschillende plekken, waaronder Rusland, Indonesië en Australië, meer branden woedden dan normaal. Ook andere ecosystemen staan regelmatig in de fik, waaronder graslandschappen, zoals savannes. Behalve gevaar voor planten en dieren zijn dergelijk branden ook een gevaar voor onszelf. Denk aan Californië waar gedurende de warme droge zomer van 2020 meer dan 90.000 mensen hun huis moesten ontvluchten door talrijke bosbranden. Daar komt ook bij dat de hoeveelheid CO2 die jaarlijks door bosbranden wordt uitgestoten, gelijk is aan een vijfde van de jaarlijkse CO2-uitstoot veroorzaakt door het gebruik van fossiele brandstoffen, zoals olie en kolen.
Een ander mooi voorbeeld van een ecosysteem is koraalriffen. De ABC-(ei)landen zijn gezegend met de mooiste en gezondste koraalriffen in het Caribisch gebied en mogelijk zelfs de wereld. Google maar de mooiste koraalriffen van de wereld en Bonaire staat er altijd bij. Desalniettemin doet Curaçao niet onder voor Bonaire. Aruba in iets mindere mate, maar dat komt door de geologische samenstelling van de onderwaterbodem. Die bestaat voornamelijk uit zand waarop koraal moeilijk kan groeien. Maar dat zand is wel weer afkomstig van koraal. Toch moet ik mijn stelling dat we zulke mooie koraalriffen hebben meteen weer nuanceren. Als ik namelijk het koraalrif van Curaçao vergelijk met hoe het was zo’n dertig jaar geleden dan word ik triest. Met eigen ogen zie ik dat waar vroeger koraalbedekkingen waren van meer dan vijftig procent en hoger, dit vandaag de dag enorm is afgenomen. En ik verzin dit niet want wetenschappelijk onderzoek bevestigt dit en concludeert onder meer dat de kwaliteit van de riffen van Curaçao en Bonaire sinds de zeventiger jaren met meer dan 60 procent is afgenomen.
Tropische koraalriffen behoren tot de meest soortenrijke en productieve ecosystemen op aarde. Ze komen alleen voor in de tropen en onder specifieke milieuomstandigheden. Het zeewater moet schoon zijn (dus niet vol sediment) zodat voldoende zonlicht de koralen door de waterkolom kan bereiken en de temperatuur moet niet te koud en niet te warm zijn. Koraalriffen herbergen een derde van alle vissoorten en andere mariene organismen en zijn daardoor ook erg vergelijkbaar met de eerdergenoemde tropische oerwouden. Koraalriffen hebben derhalve een unieke en complexe biodiversiteit die gedragen worden door de kalkkoralen, die grote hoeveelheden kalk produceren die het skelet vormen van de riffen. Daarmee faciliteren koralen een complex ecosysteem dat huisvesting biedt aan een uitzonderlijke diversiteit aan organismen. Miljoenen mensen zijn bovendien afhankelijk van koraalriffen in de vorm van voedsel door visvangst, kustprotectie in samenhang met zeegrasvelden en mangroven, duik- en snorkeltoerisme en recreatie. Voor de ABC (ei)landen is dat niet anders.
En daarom is het niet te begrijpen dat wij door ondoordachte activiteiten onze koraalriffen onder enorme druk zetten. Denk maar aan klimaatverandering waardoor de temperatuur van de zee langzaam stijgt en nu al koraalriffen onder stress zet. Onze bijdrage aan de opwarming van de aarde? In Curaçao een raffinaderij die tot voor kort een van de hoogste CO2-uitstoot had van de wereld. In Aruba een overvolle landfill die inmiddels overloopt in de zee en de mangroven en koralen aldaar verstikt en doodt. De stress van het koraal is zichtbaar door het fenomeen ‘bleaching’ waardoor de koralen eerst verbleken en als het te lang duurt sterven. Maar ook door overbevissing, kustontwikkeling waardoor koraal wordt vernietigd - denk aan megapier 2, olieplatform te Boka Sami en ongebreidelde hotelbouw en toeristische activiteiten langs de kust in Aruba - en vervuiling vanaf het land. Dit laatste onder andere ook door ongezuiverde lozing van afvalwater in zee.
Het is misschien iets te begrijpen als we ons realiseren dat de voornoemde inbreuken op de conditie van het koraalrif door klimaatverandering, afval, overbevissing, et cetera wereldwijd is toegenomen door de exponentiële toename van de bevolking, maar als we kijken naar de ABC-(ei)landen valt dat wel mee. De populatietoename is niet echt enorm gegroeid en vooral toe te schrijven aan het toerisme en (il)legale binnenkomst van goedkope arbeidskrachten om die toeristenindustrie in stand te kunnen houden. Als bij economische ontwikkeling, bijvoorbeeld toerisme, slechts gedacht wordt aan kwantiteit en niet aan kwaliteit, zal dit niet alleen zijn repercussies hebben op de bevolking van de (ei)landen maar ook op de ecosystemen ervan wat uiteindelijk wederom negatieve invloed heeft op de bevolking.
Ik eindig met de theorie van Gaia ontwikkeld door James Lovelock. De mythische Gaia was een Griekse Godin die de aarde verbeeldt, een Griekse versie van moeder aarde. Volgens de Gaia-theorie is er voortdurend interactie tussen alle levende wezens en de anorganische omgeving op aarde als lucht, water en grond. Tezamen vormen ze een zichzelf regulerend complex dat ervoor zorgt dat de condities om te leven op deze aarde intact blijven. Kortom, de aarde als geheel is één levend wezen waar alle organismen onderdeel van uitmaken. Het valt te vergelijken met een mensenlichaam. Een mens bestaat uit organen en cellen die met elkaar één wezen vormen. Maar theoretisch kunnen die onderdelen onder de juiste omstandigheden ook zelfstandig leven. De crux van de theorie is dat de interactie tussen organismen en de complexe levende aarde voor een evenwicht zorgt vanwege een wereldwijd biologisch feedback-mechanisme. Het gevolg hiervan is een zelfregulerend systeem waarbij organismen die hun leefomgeving verbeteren een grotere overlevingskans hebben dan organismen die de omgeving afbreken en beschadigen. Kortom, de mens die met zijn negatieve ingrijpende handelingen de aarde beschadigt, zorgt er zelf voor dat hij weg geëvolueerd wordt. Het evenwicht van het levende organisme aarde herstelt zich vervolgens zonder de mens. Het is derhalve geheel in onze eigen handen of we door onze eigen aarde worden ‘weggesaneerd’ of dat we beter voor onze aarde met zijn ecosystemen gaan zorgen zodat wij als onderdeel daarvan mogen blijven voortbestaan.

De auteur, Jeff Sybesma, is bioloog én jurist. Hij is lid van de Raad van Advies Curaçao, parttime docent staats- en bestuursrecht én milieurecht. Ook is hij bijzondere rechter in ambtenaren en sociale zaken. Deze bijdrage is op eigen titel geschreven.