Door prof.dr. F.B.M. Kunneman
Wel eens geprobeerd een schroef in te draaien met een hamer? Dat valt niet mee. Hetzelfde geldt voor het proberen te verbeteren van arbeidsomstandigheden of het bevorderen van duurzaamheid in een naamloze of besloten vennootschap. Deze rechtsvormen zijn juridisch zodanig ingericht dat het uitbetalen van dividend aan de aandeelhouders meestal de belangrijkste doelstelling is. Vrijwel al het andere is daaraan ondergeschikt.
Ruim tien jaar geleden stort in Bangladesh het Rana Plaza in. Elfhonderd mensen, vooral vrouwen en kinderen, worden bedolven onder het puin. Zij werken daar voor minder dan 2 dollar per dag in een sweatshop. Het gebouw stond op een voormalige puinstort. De ondergrond was daarom niet stabiel. De aannemer die het gebouw had opgetrokken en de eigenaar van de sweatshop wisten dat het gebouw onveilig was. De puinhopen van het Rana Plaza waren bezaaid met labels van de zeer winstgevende multinationals Benetton, Monsoon en Mango. Kleren voor ons.
In 2018 krijgt ING een recordboete van 775 miljoen euro vanwege gebrekkig toezicht op witwassen. Op grote schaal werden bij ING de door de wet en De Nederlandsche Bank opgelegde compliancevereisten genegeerd. Hierdoor kon ING winst maken met het witwassen van geld.
Op 15 juni 2023 treedt Roger van Boxtel af als voorzitter van de raad van commissarissen van KPMG. Hij had gefraudeerd met een introductietraining. Na onderzoek blijkt dat honderden medewerkers van KPMG, onder wie veel accountants, ook stelselmatig met hun verplichte bijscholingstoetsen fraudeerden. Door de druk om declarabele uren te draaien, was voor deze bewakers van onze integriteit de verleiding om de bijscholing te omzeilen te groot. Ook bij andere accountantskantoren wereldwijd kwam dit aan het licht.
Het kenniscentrum SOMO concludeert in 2023 dat Shell ‘een hoog uitbetalingsregime’ aan zijn aandeelhouders hanteert. In de afgelopen tien jaar zou 82 procent van de nettowinst aan dividenden en het inkopen van aandelen zijn gespendeerd. Hierdoor is het voor Shell niet mogelijk om de doelen van het Klimaatakkoord van Parijs te halen.
Grootste gemene delers bij deze kwesties zijn gebrekkig ethisch leiderschap, winstbejag en onvoldoende toezicht. Er is nog een andere grootste gemene deler. Deze loopt zo in het oog dat niemand hem meer ziet. Het gaat om rechtspersonen, naamloze vennootschappen met aandeelhouders.
De uitvinding van de naamloze vennootschap is ronduit geniaal. Door rechtspersonen te creëren, kunnen initiatiefnemers voor een bepaalde activiteit in de handel, industrie of zakelijke dienstverlening zonder zelf enige andere toegevoegde waarde te leveren dan geld, steeds meer geld voor zichzelf genereren door de arbeid van anderen. Niet voor niets was de eerste naamloze vennootschap de Oost-Indische Compagnie. Deze verdiende haar geld voor de aandeelhouders onder andere met slavenhandel. Formeel is die tijd voorbij. Materieel werken nog steeds honderden miljoenen mensen zonder serieuze betaling onder zeer zware, gevaarlijke en ongezonde omstandigheden. De aandeelhouders incasseren.
De wereld die we kennen wordt intussen door graaien vernietigd. Binnen corporate governance is ESG (environmental, social and governance) daarom een prominent thema geworden. Waarom leiden al die governance-eisen maar zo moeizaam tot structurele verbetering?
Dat komt mede omdat een naamloze vennootschap als rechtsvorm getrechterd is op het creëren van dividend voor de aandeelhouder. Laten we in de wet de mogelijkheid opnemen om aan bestaande vennootschappen die het echt anders willen doen een toevoeging te geven zoals bijvoorbeeld ‘SR’ (‘Socially Responsible’). De toevoeging geeft aan dat de aandeelhouders en organen van die vennootschap beseffen dat het primaire doel van de organisatie mede gelegen is in het vormgeven aan hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. Zij zijn bereid om een zichtbaar deel van hun opbrengsten aan duurzaamheid te besteden. Zij verplichten zich dat in hun statuten op te nemen. Jaarlijks doen zij openbaar verslag van hun vorderingen. Mogelijk werkt het dan toch met die hamer en die schroef.