Door prof. dr. F.B.M. Kunneman

Voor mijn gevoel leven we tegenwoordig zo’n beetje in een omgekeerde wereld. Een omgekeerde wereld is het tegenovergestelde van wat normaal en logisch is. Maar wat is normaal en logisch? Volgens antropologen verschilt dat enorm per cultuur. In sommige culturen is het normaal om in het openbaar te spugen en te boeren. In andere culturen is dat abnormaal. Iemand toevoegen: ‘Doe normaal man!’ helpt dus niet echt. Wat is de normale en wat is omgekeerde wereld?

In de Verenigde Staten is een president gekozen die vrouwen misbruikt, die voortdurend onzin spreekt, die liegt en die volop aan machtsmisbruik en manipulatie doet. Hij wordt door minstens de helft van de Amerikanen geadoreerd. Normaal of de omgekeerde wereld? Turkije heeft een gekozen leider die zichzelf alle macht wil toe-eigenen en die met staatsterreur zijn positie het liefst levenslang wil veiligstellen. Deze man noemt Nederland een hoofdstad van nazisme in Europa en beschouwt Turkije als een echte democratie. De meeste Turken vinden hem geweldig. Normaal of de omgekeerde wereld? In ons eigen land zijn er politici die spreken over ‘mijn volk’. In werkelijkheid tonen zij een gênante opeenstapeling van machtsmisbruik en zelfverrijking, waarbij de belangen van ‘hun volk’ op de allerlaatste plaats komen. Datzelfde volk lijkt alle praatjes te geloven. Normaal of de omgekeerde wereld?
Engelsen spreken in dit verband van (een gebrek aan) ‘decency’. In het Nederlands zou je zeggen ‘fatsoen’ of ‘beschaving’. Juristen vertalen dit woord naar het begrip ‘goede trouw’ of naar ‘redelijkheid en billijkheid’. Het recht kan niet functioneren, hoeveel regels er ook zijn, als er bij de toepassing van die regels geen sprake is van fatsoen, van goede trouw. Die ongeschreven fatsoensregels vormen het verbindingsmiddel, de noodzakelijke lijm tussen de wetten en het menselijk handelen.
Sommige delen van het recht, zoals bijvoorbeeld het staatsrecht, kennen belangrijke ongeschreven regels die puur op het fatsoen zijn gebaseerd. De bekendste daarvan is de vertrouwensregel. Die bepaalt dat een minister of een regering die niet het vertrouwen heeft van het parlement, moet verdwijnen. Die (fatsoens-)regel staat nergens, ook niet in de wet. Ons staatsrecht kan niet functioneren zonder dat verbindingsmiddel, zonder die lijm. De betrokkenen moeten daar wel voldoende van doordrongen zijn. Als je als parlementslid in het parlement een andere parlementariër in het gezicht slaat, dan is het fatsoenlijk om vervolgens af te treden. Dat staat niet in de wet. Het heeft ook geen zin zoiets in de wet te zetten, want dan blijf je aan de gang. Wij zijn in ons land soms geneigd te denken dat als bepaalde zaken niet wettelijk geregeld zijn, het een ‘free for all’ is. ,,Het wordt niet door de wet verplicht. Dus dan hoeft het niet!” denkt men dan. Dat is een misverstand. Ons recht kan niet functioneren zonder dat daarbij het normale menselijke fatsoen een elementaire rol speelt. Als we het belang daarvan onderschatten lopen we een groot gevaar. Als we dat elementaire fatsoen kwijtraken, ontstaat er chaos.
Hetzelfde geldt voor de regels van corporate governance in het bedrijfsleven. Je kunt allerlei regels maken over integriteit en het vermijden van belangenverstrengeling, maar die regels helpen helemaal niets als de mensen om wier gedrag het gaat, niet bij al hun handelen het normale menselijk fatsoen betrachten. Het zou mooi zijn als mensen daarop aangesproken konden worden en zich daarop zouden laten aanspreken. Maar misschien is dat de omgekeerde wereld.

Prof. dr. F.B.M. Kunneman is senior partner bij advocatenkantoor VanEps Kunneman VanDoorne en hoorleraar Corporate Governance aan de UoC. Hij leidt het team dat adviseert over corporate governance. Hij schrijft en doceert al decennia over dit onderwerp.