Door Frank Kunneman
Het blijft vreemd. Sommige van onze leiders kunnen allerlei onzin uitkramen en toch het vertrouwen behouden van grote groepen mensen. Je ziet dat in Rusland, in China, in de VS, en ook in het bedrijfsleven. Influencers kunnen ongestoord verklaren dat alle immigranten uitschot en verkrachters zijn. Er is niets aan de hand met het klimaat en de aarde is plat. Yes!
Dit roept vragen op over de dynamiek tussen leiderschap, informatie en vertrouwen. Wat verklaart deze paradox? Welke sociaal-psychologische factoren spelen hierbij een rol?
Een belangrijke factor is cognitieve dissonantie. Dit is de mentale stress die optreedt wanneer mensen informatie krijgen die hun overtuigingen tegenspreekt. Om deze spanning te verminderen, kunnen meelopers de juiste informatie simpelweg afwijzen. Zij praten de valse informatie van ‘hun’ leider goed. Of zij negeren die. Zo versterken ze hun steun voor de leider. Tegelijkertijd vermijden ze innerlijke onrust.
Een ander mechanisme is confirmation bias. Mensen zoeken en herinneren zich alleen de informatie die hun bestaande overtuigingen bevestigt.
Mensen willen bovendien graag bij een groep horen. Ze zien de leider van hun organisatie of de influencer op hun mobiele telefoontje als onlosmakelijk onderdeel van hun ‘eigen’ groep. Zij vertrouwen hem of haar. Zij verdedigen de leider tegen aanvallen van buitenaf. Dit groepsgevoel kan zo sterk zijn dat het tegenstrijdige informatie overwint.
Charismatische leiders hebben bovendien een sterke, soms zelfs seksuele aantrekkingskracht. Zij beïnvloeden de emoties en overtuigingen van hun volgers diepgaand. Hun charisma zorgt voor een diep vertrouwen. Het maakt niet uit wat er wordt gezegd of gedaan. Hierdoor krijgt de leider een bijna onaantastbare positie.
De meeste mensen beschouwen informatie van gezagsfiguren bovendien vanzelf als betrouwbaar. Dat bemoeilijkt kritische vragen. Sociale media versterken dit door het creëren van informatiebubbels. Hierin kan desinformatie gedijen zonder kritiek.
In elke organisatie of een bedrijf kan je deze sociaal-psychologische mechanismes wel in mindere of meerdere mate waarnemen. Ze kunnen soms ook best een heilzame werking hebben. Als een ceo effectief de identiteit en waarden van de organisatie communiceert en uitstraalt, kan dit leiden tot een sterk gevoel van gemeenschapzin. Het kan leiden tot betere samenwerking. Beslissingen zullen sneller worden genomen en uitgevoerd. Er wordt efficiënter gewerkt. Er is veel focus. We gaan er met zijn allen voor!
Diezelfde mechanismen kunnen de organisatie ook volledig ontwrichten. Kritische geluiden worden niet gehoord of zelfs gesmoord. Alles staat in het teken van groepsharmonie. Gehoorzaamheid aan de bestuurder. Dit kan resulteren in heel verkeerde beslissingen. Het belemmert ook de ontwikkeling van de organisatie. Veranderingen blijven uit. Waarschijnlijk raken sommige medewerkers gedemotiveerd. Deze zullen dat niet duidelijk durven laten blijken. Blinde loyaliteit kan bovendien leiden tot ethische problemen en tot conflicts of interest. Beslissingen worden niet goed afgewogen. Ze worden niet geëvalueerd. Negatieve trends blijven onopgemerkt of worden niet gemeld.
Elke bestuurder en elke commissaris moet hier voortdurend alert op zijn. Commissarissen moeten de bestuurders en het managementteam regelmatig bevragen naar de sfeer in de werkomgeving. Is die veilig? Open? Waar blijkt dat uit? Zijn er anonieme feed-backkanalen? Wat komt daar uit naar voren? Wordt daar follow-up aan gegeven? Zijn op afdelingsniveau afwijkende meningen hoorbaar? Waar blijkt dat uit? Commissarissen moeten ook alert zijn op het gedrag van de bestuurder. Verzamelt de bestuurder ja-knikkers om zich heen? Worden die bevoordeeld boven anderen? Raadpleegt hij anderen voordat hij besluiten neemt? Hoe is de informatieflow? Komen financiële en andere stukken op tijd? Lijken medewerkers terughoudend in het leveren van kritiek? Raden van commissarissen doen er goed aan om meer tijd te besteden aan dit soort vragen en observaties. Dat is beter dan het al maar weer doorakkeren van dezelfde saaie kwartaalrapportages. Die zijn heus wel belangrijk, maar niet uitsluitend. Dat zou vreemd zijn.
Frank Kunneman (frank@ frank.kunneman.com) is advocaat op Curaçao en expert op het gebied van corporate governance.
